Wybiórczość pokarmowa (znane również jako wybiórczość żywieniowa, wybredne jedzenie lub po prostu jako dziecko-niejadek) jest zwykle klasyfikowane jako część spektrum zaburzeń jedzenia. Charakteryzuje się niechęcią do próbowania i spożywania nowych potraw oraz wyróżnia się silną preferencją określonych wybranych produktów spożywczych.
Repertuar potraw dziecka z takim zaburzeniem jest bardzo wąski od najmłodszych lat, co może doprowadzać do obaw o niedobory składników odżywczych i obaw o niekorzystne skutki rozwojowe i zdrowotne. Celowo piszę tu “obaw” dlatego, że wśród części przypadków wyniki badań morfologicznych oraz badań poziomu witamin i składników mineralnych nie wykazują znacznych odchyleń a dziecko rośnie w prawidłowy sposób (Mascola, Bryson, Agras. 2006). Należy jednak martwić się wybiórczością pokarmową naszych pociech, ponieważ rozwój i wzrost młodego organizmu wymaga dostarczenia szeregu odpowiednio zbilansowanych składników odżywczych z codziennego, zróżnicowanego pożywienia. A przewlekłe niedobory pojedynczych składników (np. witaminy C spowodowane brakiem spożywania owoców i warzyw) mogą się ujawnić w postaci chorób w wieku dorosłym.
Należy rozróżnić zaburzenia karmienia od zaburzeń jedzenia (Socha, Socha, Wikieł. 2004). Zaburzenia karmienia występują u dzieci małych, które są karmione, najpóźniej do 2 roku życia. Natomiast zaburzenia jedzenia dotyczą dzieci po tym okresie, czyli dzieci starszych. Problemy te dotyczą również nastolatków i osób dorosłych.
Jakby nie dzielić i segregować zaburzeń związanych z przyjmowaniem pokarmu ważne jest podkreślenie, że problem może być wywołany bardzo wieloma czynnikami, nakładającymi się na siebie, wzmacniającymi się wzajemnie. Wymienić tu należy:
- Problemy natury medycznej (anatomicznej, fizjologicznej) – wymienić tu można m.in. problemy gastrenterologiczne, problemy laryngologiczne, problemy neurologiczne lub endokrynologiczne.
- Problemy natury alergologicznej – problemy te mogą odgrywać kluczową rolę w odpowiedzi organizm na podanie potencjalnie alergizującego pokarmu. Złe samopoczucie wywołane różnoraką reakcją alergiczną dziecka po spożyciu posiłku, nie sprzyja powstawaniu apetytu i chęci na nowe pokarmy.
- Problemy podczas przyjmowania pokarmu – np. męczliwość przy gryzieniu, nieumiejętność uformowania bolusa i przesunięciu go do przełyku lub nieumiejętność picia mogą stanowić dużą przeszkodę w poznawaniu nowych pokarmów.
- Problemy natury sensomotorycznej – nasze zmysły jeszcze na etapie życia płodowego odgrywają ogromną rolę w postrzeganiu i akceptacji lub unikaniu pożywienia. Dzieci (i dorośli) z zaburzeniami przetwarzania bodźców sensorycznych na informację odbieraną i analizowaną przez mózg mogą mieć negatywną i nieadekwatną reakcję na smak, zapach, wygląd lub teksturę niektórych lub niemal wszystkich nowych pokarmów.
- Problemy natury behawioralnej. Znajdujące odzwierciedlenie w około 85% (Burklow, Phelps, Schultz, i in. . 1998) przypadków wybiórczości żywieniowej, wynikających z ukształtowania i utrzymywania trudnych zachowań, jakim niewątpliwie jest zachowanie związane z odmową spożywania zaproponowanych posiłków. W zakresy tej grupy należy dodać ogólną atmosferę i nastawienie do jedzenia wszystkich osób otaczających dziecko (rodziców, rodzeństwo, dziadków, personel opiekujący się dzieckiem w żłobku lub przedszkolu)
Wymieniony w ostatnim punkcie problem natury behawioralnej nie powstaje rzecz jasna bez przyczyny. Najczęściej poprzedza go jedno lub kilka wcześniej wymienionych czynników. Terapeuta żywieniowy ma za zadanie określić, na którym etapie lub etapach występuje problem, gdzie jest pra-przyczyna. Terapeuta sprawdzi czy dziecko może mieć na przykład złe wspomnienia lub nadal odczuwać ból podczas połykania pokarmu, albo na przykład czy język jest w stanie odpowiednio przesuwać wzięty wcześniej kęs, albo czy tekstura nie wywołuje u dziecka odruchu wymiotnego? Znalezienie odpowiedzi na cały szereg podobnych pytań daje możliwość ustalenia ścieżki terapeutycznej.
Praca z dzieckiem, które ma zaburzenia w zakresie przyjmowania pożywienia opiera się o wywiad i badania w wielu zakresach: wywiad i badanie medyczne w tym alergologiczne, logopedyczne, sensoryczne oraz wywiad określający środowisko i atmosferę w jakich dziecko je.
Zasadnicza w pracy z małym dzieckiem i jego rodzicami jest również kwestia samej diety. Bardzo często określenie składu diety, którą spożywa dziecko wskazuje na znaczne odchylenia od norm podaży składników odżywczych, witamin i minerałów. Po takiej analizie rodzic otrzymuje informację, w których zakresach potrzebna jest natychmiastowa interwencja (np. wyeliminowanie słodzonych napojów lub nadmierna podaż serków), a gdzie należy postawić na sukcesywne i umiejętne wprowadzanie nowych potraw. Często ten pierwszy prosty etap otwiera drogę do kolejnych zmian.
Zmiana i rozszerzenie preferencji żywieniowych dziecka nie jest łatwe, jednakże jest możliwe, pod warunkiem, że uświadomimy sobie skalę problemu a następnie konsekwentnie i krok po kroku będziemy nad nim pracować.